Jan Nepomucen Janowski

     Jan Nepomucen Janowski, pseud. J. Konopaski, Prawdzic (1803-1888), publicysta i działacz demokratyczny Wielkiej Emigracji. Ur. 17 maja w przysiółku Wygoda koło Konopiska niedaleko Częstochowy, był synem oczynszowanego chłopa, który mógł opłacić jedynakowi tylko naukę w szkole parafialnej i pierwsze klasy niemieckiego gimnazjum w Gliwicach. Dalsze klasy ukończył Janowski w Krakowie i w roku akademickim 1822/23 rozpoczął wstępnie studia filozofii na UJ. Wskutek manifestacji wolnościowych młodzieży krakowskiej wydalony został wraz z innymi poddanymi Królestwa Kongresowego, z terenu Wolnego Miasta, wyjechał do Warszawy i wstąpił, z myślą o karierze duchownej, do zgromadzenia pijarów w Łukowie. Po 7-miesięcznym nowicjacie porzucił myśl o stanie duchownym; immatrykulowany na Wydziale Administracji i Prawa Uniwersytetu Warszawskiego ukończył go w r. 1827 z wielkim złotym medalem za pracę Łacińską Investigentur omnes sententiae et loci iuris Romani, quotquot  in Cadlubcone occurant i małym złotym medalem za rozprawkę psychologiczna O uwadze. Objąwszy posadę w komisji Rządowej Przychodów i Skarbu łączył ją z obowiązkami bibliotekarza w Towarzystwie Przyjaciół Nauk, co zbliżyło go do elity świata nauki i literatury stołecznej (J. U. Niemcewicza, A. Czartoryskiego, F. S. Dmochowskiego i in. ). Wcześniej rozpoczął publikować swe prace: O procesie rzymskim w Polsce („Themis Polska” 1827) i polemikę na ten temat z J. Lelewelem oraz przekład „Obrzędowych ustaw żydów”. M. Mendelsohna; równocześnie pracował jako dziennikarz w „Gazecie Korespondenta i Rozmaitości Warszawskich. Przeciwny wciąganiu go do spisku powstańczego w 1830 r., od początku działania Klubu Patriotycznego uczestniczył w jego posiedzeniach. Dnia 5 XII ułożył śmiałą odezwę do Krakowian i jako współredaktor „Kuriera Polskiego”, a następnie redaktor „Gazety Polskiej” począł odgrywać wybitną rolę w publicystyce rewolucyjnej, w Towarzystwie Patriotycznym, którego z czasem został sekretarzem i wiceprezesem (za prezesury Lelewela) i w Towarzystwie Polepszania Stanu Włościan, którego był współtwórcą i sekretarzem.

   Śmiałe artykuły Janowskiego usposobiły doń wrogo Niemcewicza, który usunął go z bibliotekarstwa w Towarzystwie Przyjaciół Nauk; po artykule o karaniu szpiegów gen. Skrzynecki zarządził usunięcie Janowskiego z Komisji Skarbu. Zarówno ze Skrzyneckim, jak i gen. Krukowieckim miał Janowski jako redaktor „Gazety Polskiej” ostre konflikty, ale nie rezygnował z wolności prasy; dlatego- acz niesłusznie- uważano go za jednego ze sprawców zaburzeń 15 VIII. Warszawę opuścił 8 IX, tuż przed kapitulacją, w Zakroczymiu został wciągnięty do Komitetu Emigracji i jako jego sekretarz podpisywał obok Lelewela wszystkie paszporty opuszczających kraj. Przeszedłszy granicę koło Brodnicy, prawie cztery miesiące wędrował przez Saksonię, Bawarię i Badenię ku Francji, zapoznając się bezpośrednio z liberalnymi kołami naukowymi i literackimi Niemiec.

   Z końcem 1831 r. przybył do Strasburga, z początkiem 1832 r. do Paryża. Już w lutym tego roku działała przy utworzeniu Towarzystwa Przyjaciół Postępu i wespół z T. Krępowieckim kierował w nim sekcją prawną. Równocześnie, nawiązawszy osobiste kontakty z przywódcami republikański-demokratycznej konspiracji Les Amis du Peuple: F. V. Raspail, G. Cavaignac, J. R. Kersausie, wszedł niebawem do masońskiej loży La Trinité Indivisible, lecz bardzo szybko ją opuścił, zrażony do elitaryzmu i mistycznego  ceremoniału masonów. Natomiast żywo uczestniczył w burzliwych dyskusjach lelewelowskiego Komitetu Narodowego przy ul. Ta zasad demokratycznych za ranne. Wybrany 16 II do 5-osobowej komisji do zbadania zarzutów stawianych Lelewelowi jako prezesowi, był współredaktorem raportu z 29 II obwiniającego kierownictwo Komitetu m. in. o brak cywilnej odwagi w uznaniu zasad demokratycznych za podstawę działań emigracji. W następstwie wynikłych na tym tle sporów 5-osobowa komisja w składzie: A. K. Puławski, A. Górowski, I. R. Płużański, T. Krępowiecki i Janowski, 17 III 1832 r. powołała do życia Towarzystwo Demokratyczne Polskie a Janowski jako pierwszy podpisał doniosły swą treścią Akt Założenia. Odtąd w całości oddał się sprawom Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, miał duży głos w wydawnictwach „Pism TDP” i okolicznościowych broszur, a a nawet wydalony w r. 1833 z Paryża i mieszkając w różnych miastach Bretanii i Normandii zabiegał o pomnożenie szeregów Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, o łączność między sekcjami. W tym czasie wydał kilka broszur pogłębiających program ideowy towarzystwa (Les derniers moments de la révolution polonaise, Condé sur Noireau 1833, Krótki katechizm polityczny, Bourges 1833, Prawa człowieka i obywatela, Paryż 1834). Z wiosną 1835 r. przeniósł się do Poitiers i współdziałał tu przy utworzeniu w 1835 I Centralizacji Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, do której wszedł drogą wyborów 576 głosami. W czasie długiej dyskusji nad ideologicznym programem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego sam opracował niektóre kwestie i był współredaktorem tzw. Wielkiego manifestu Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (grudzień 1836). Równocześnie współredagował w W. Heltmanem „Przegląd Dziejów Polskich” (który następnie sam wydawał) i był  współzałożycielem pisma „Postęp” (1835), a od poł. 1837 r. „demokraty Polskiego”. Jemu w znacznym stopniu zawdzięcza swój początek Biblioteka Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, zwana później wersalską. W końcu w 1838 r. poróżnił się przejściowo z kolegami z Centralizacji, wystąpił z jej składu i opuścił Poitiers. Nie przestał zresztą służyć towarzystwu jako publicysta. Dzięki jego przekładowi pracy Raspaila „Polska nad brzegami Wisły i w Emigracyi” (Paryż 1840) Manifest Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, włączony jako aneks do tej pracy, mógł się uładzać legalnie w j. francuskim; poza tym wiele artykułów Janowskiego wzbogaciło łamy Demokraty Polskiego, „Pisma Towarzystwa Demokratycznego Polskiego” i „Okólników Towarzystwa Demokratycznego Polskiego”, w roku 1842 przyczynił się Janowski do podjęcia „Noworocznika Demokratycznego”. W historiozoficznych artykułach swych Janowski podkreślał, że przekonania demokratyczne nabywa się drogą rozumowania i ze znajomości  historii i wiele swych tez w tym zakresie oparł na wywodach Lelewela (Rzadkowska). Z pism francuskich zasilał głównie „Le National”, La Tribune”, Le Messager des Chambres”. W szeregu broszur określał swój stosunek do przyczyn upadku powstania 1830/1, walk ideologicznych emigracji, negatywnej roli Kościoła w dziejach Polski.

    Między r.1838 a 1847 zmieniał częst miejsce pobytu; był także dozorcą robót przy kanale Nivernais w Décize (dep. Nièvre 1845), W r. 1847 wróciła na stałe do Paryża, lecz w związku ze swoimi działaniami w czasie rewolucji 1848 r. i publicystyczną opozycją w stosunku do ekspedycji marszałek Oudinot na republikański Rzym wydalony został w r. 1849 i wyjechał przez Brukselę do Londynu. Tu popadłszy w konflikt ideologiczny z Centralizacją, został przejściowo zawieszony w prawach członka Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Natomiast podtrzymywał kontakty z działaczami stłumionej rewolucji: L. Blanc, gen. Klapką, K. Marksem, F> Engelsem, z Deutscher Verein. Pozbawiony środków utrzymania, we wrześniu 1850 r. wyjechał za obcym paszportem do Wielkopolski, gdzie w Wiatrowie przyjął prace nauczyciela u bogatych ziemian Moszczeńskich, ale ich mentalność i panująca tam atmosfera sprawiły, że nie pozostał tam długo. Czas jakiś bawił we Wrocławiu, gdzie utrzymywał się z dawania lekcji.. Wsparty przez H. Cegielskiego i K. Libelta, w r. 1853 uzyskał prawo powrotu do Francji dzięki protekcji ks. Napoleona Plon-Plon. W r. 1856 wszedł z powrotem w skład Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W Liście otwartym do A. J. Czartoryskiego (Paryż 1855) atakował b.  prezesa Rządu Narodowego za dyplomatyzowanie zamiast „wojny zewnętrznej z Moskwą” w r. 1856 agitował przeciw przyjmowaniu amnestii carskiej, potępiał tworzenie z sił polskich pułków kozackich w Turcji, w 1857 zwalczał ostro towianizm. W r. 1858 policja w czasie rewizji jego mieszkania zebrała znaczne już jego osobiste archiwum, które mu później zwrócono. W r. 1859 cofnięto mu zasiłek emigrancki. Wobec rodzącej się w kraju „rewolucji moralnej” zajął w zdeklarowany sposób stanowisko „czerwonych”. Już w r. 1861 wszedł z ramienia Towarzystwa Demokratycznego Polskiego do Tymczasowego Komitetu Emigracji Polskiej (K.E.P.), który w r. n. przeobraził się w Stały K.E.P., lecz nie został uznany przez Komitet Centralny w Warszawie za zagranicznego reprezentanta kraju. Swym poglądom przeciw polityce „białych” dał Janowski wyraz w broszurach: Margrabia A. Wielopolski (Paryż 1861) i Moja korespondencja z ks. Władysławem Czartoryskim (pisana w 1863, druk. W 1864), a nawet w czasie osobistej wizyty u W. Czartoryskiego w Hotelu Lambert, podczas której gospodarz pominął milczeniem wyrzuty Janowskiego o odsunięcie emigracji demokratycznej od steru polityki powstańczej. W l. 1860-4 zwalczał też piórem rolę dziejową Kościoła katolickiego w Polsce w broszurach : Jezuici w Polsce (Paryż 1861) oraz Rzym i Polska (Paryż 1863), które stanowiły niejako wstęp historyczny do jego późniejszych wystąpień wolnomyślicielskich (przekład V. Quicharda „Władza duchowna i wolność myślenia”, Zurych 1872, Un mot d’histoire sur les Jesuités dans l’ancienne Pologne, „Revue de Belgie” 1874 i „Almanach de la libre conscience” 1876).

   W czasie wyjazdu nad morze w r. 1865 dla ratowania zdrowia złamał Janowski nogę i to kalectwo odsunęło go od czynnego udziału w życiu emigracji. Należał do Zjednoczenia Emigracji Polskiej, ale w r. 1868 odmówił udziału w Komitecie tej organizacji, w r. 1871 krytycznie patrzył na udział Polski w Komunie Paryskiej (list jego do J. Dąbrowskiego z 9 IV 1871, doradzający mu wycofanie się z walki), sam usunął się do przytułku weteranów polskich w Juvisy pod Paryżem (Zakład św. Kazimierza). Tu rozpoczął spisywanie swych obszernych, ale niedokończonych Notatek autobiograficznych, uprawiał jeszcze polemiki, demaskował L. Mierosławskiego (Do Ludwika Mierosławskiego autora, nie generała, 1869) za jego fałsze w jego książce pt. „Powstanie narodu polskiego 1830/1, atakował karierę rodziny Czartoryskich (Książęta Czartoryscy, krótki rys historyczny, P. 1873) i współredagował „La libre conscience”. Od r. 1872 żył z renty Komitetu Podatkowego Emigracji Polskiej. Zmarł 3 II 1888 r. Bibliotekę swą wraz z obszerną korespondencją i papierami osobistymi przekazał Bibliotece Jagiellońskiej.

       Janowski należał niewątpliwie do przodujących publicystów Wielkiej Emigracji, był zwolennikiem republikanizmu i demokracji burżuazyjnej; internacjonalizmu proletariatu i socjalizmu nie rozumiał, ale „unarodowienie chłopów” wdział tylko w rewolucji. Jako myśliciel hołdował racjonalizmowi, ale w oparciu o stare idee oświecenia XVIII w. i deizm (Rzadkowska). Był wierny swym przekonaniom mimo dojmującej biedy i ostrej walki z najbliższymi.

Polski Słownik Biograficzny, Tom X, rok wydania 1964-65, str. 564-65, autor Marian Tyrowicz

Materiały zebrała i opracowała Sylwia Rogacz z GCKiS